رادیو زمانه و دویچه وله درباره‌ی اسما (عاصمه) جهانگیر، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر ایران، و نایب رئیس پیشین فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر که روز یکشنبه ۱۱ فوریه ۲۰۱۸ پس از سکته‌ی قلبی درگذشت، گزارش‌هایی منتشر کرده‌اند. متن اظهارات عبدالکریم لاهیجی، حقوقدان و رییس دائمی و افتخاری فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر و رئیس جامعه‌ی دفاع از حقوق بشر در ایران، در این گزارش‌ها را در ادامه بخوانید.
*********
گفتوگو با رادیو زمانه:
عاصمه جهانگیر، گزارشگری که دیپلمات نبود
عبدالکریم لاهیجی با اشاره به پیشینه و سابقه فعالیت‌های خانم جهانگیر به زمانه می‌گوید: «خانم جهانگیر پیش از آنکه گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران باشد، سه دوره گزارشگر موضوعی بود که آنها هم ارتباط مستقیم با جمهوری اسلامی ایران داشت. نخست ۲۰ سال پیش گزارشگر ویژه درباره اعدام‌های خودسرانه و اعدام‌های غیرقضایی شد که مصادف و مقارن بود با کشتار بزرگ سال ۶۷ و از همان زمان تماس‌های من و همکاری‌های من با او شروع شد. بعد از آن هم یک دوره باز گزارشگر مربوط به آزادی ادیان بود که خیلی تلاش کرد به ایران سفر کند اما متاسفانه موفق نشد.»
لاهیجی تاکید می‌کند که گزارشگر موضوعی گزارشگری‌ست مربوط به همه کشورها و نه فقط ایران: «یعنی ایشان درباره آزادی ادیان در همه کشورها کار میکرد.»
به گفته لاهیجی اما خانم جهانگیر حتی بعد از آنکه گزارشگر ویژه آزادی ادیان می‌شود نمی‌تواند راهی به ایران پیدا کند، تا اینکه: «ایشان پیش از اینکه گزارشگری ویژه برای ایران را بپذیرد، در راس هیاتی به نمایندگی از دیوان عالی کشور پاکستان که جمعی از قضات عالیرتبه و وکلای عالیرتبه مثل ایشان جزوش بودند، رفت به ایران. وقتی که او می‌خواست به ایران برود، از قضا من چون رییس فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر بودم و اسما جهانگیر هم یک دوره نایب رییس فدراسیون بود با من تماس گرفت و من او را تشویق کردم که به ایران برود.»
انتظاری که از آن سفر خانم جهانگیر به ایران وجود داشته، این بوده که شاید بتواند پیام مدافعان حقوق بشر و جامعه بین‌المللی را به ایران برساند: «به‌خصوص که این بازدید یک بازدید بیشتر حرفه‌ای بود؛ یعنی فکر میکنم که به دعوت دادگستری خراسان این هیات می‌رفت به ایران.»
کریم لاهیجی درباره ادامه این ماجرا می‌گوید: «خب او پس از بازگشت، ضمن تماسی که با من داشت یکی از امیدواری‌هایش این بود که {چون} قوه قضاییه ایران یا بخشی از قوه قضایی، یک هیات حقوقدان، قاضی و وکیل را از پاکستان دعوت کرده، شاید این امکانی باشد برای اینکه اگر او به عنوان جانشین احمد شهید این ماموریت را قبول کند، بتواند واقعا این پیام را به گوش مسئولان جمهوری اسلامی فرو کند که تا به حال از لجبازی و بستن درهای جمهوری اسلامی به روی جامعه بین‌المللی و گزارشگران سازمان ملل نتیجه‌ای نگرفته است و {او} بتواند باز به ایران برود، اما متاسفانه طی یک سال و نیمی که این ماموریت را داشت، با وجود آنکه بارها و بارها با هیات‌های جمهوری اسلامی هم در ژنو هم در نیویورک و واشنگتن گفتوگو کرد، اما هرگز اجازه سفر دوباره به ایران و انجام تحقیقات را پیدا نکرد.»
به گفته عبدالکریم لاهیجی، یکی از ویژگی‌‌ها و تفاوت‌های گزارش‌های عاصمه جهانگیر در مقایسه با گزارش‌های گزارشگر قبلی سازمان ملل در امور حقوق بشر ایران یعنی احمد شهید، به گذشته و “کاریر” خانم جهانگیر برمیگشت: «خانم جهانگیر بر خلاف احمد شهید و دیگر گزارشگران راجع به ایران، دیپلمات نبود. یک مدافع حقوق بشر بود که برای دفاع از حقوق بشر در زمان {محمد} ضیاءالحق مبارزات خود را با شرعی کردن دادگستری در پاکستان و حکومت نظامی آغاز کرد و کارش به زندان هم کشید و مدتی زندان بود. می‌دانید که بعضی‌ها فکر میکنند اولین جمهوری اسلامی، ایران بوده؛ نه. پیش از ایران، جمهوری اسلامی پاکستان با کودتای نظامی ضیاءالحق برقرار شد -دو سال قبل از انقلاب ایران- و از همان زمان دادگاه‌های شرعی و شلاق زدن در کوچه و خیابان و … شروع شد.»
لاهیجی می‌گوید: «او در ارتباط با کشتار ۶۷ می‌دانست که خانواده‌های قربانیان نه تنها نتوانسته‌اند عاملان این جنایت را بشناسند تا راهی برای دادخواهی داشته باشند که حتی از محل دفن عزیزان‌شان هم باخبر نشدند. این بود که اسما جهانگیر در دو گزارشی که داد روی مساله کشتار ۶۷ خیلی تاکید کرد و روی این مساله انگشت گذاشت که این موضوع باید یکی از زمینه‌های تحقیق باشد که حالا یا خود او یا گزارشگر مربوط به اعدام‌های غیرقضایی روی آن کار کند برای کشف حقیقت و فراهم شدن موجبات دادخواهی برای بازماندگان این کشتار.»
لاهیجی اما درباره دشواری‌های کار عاصمه جهانگیر و مسیر پیش روی گزارشگر بعدی حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران می‌گوید: «تا زمانی که راه گزارشگر به ایران باز نشود و گزارشگر فارغ از گزارش‌هایی که سازمان‌های حقوق بشری می‌دهند -شامل شهادت‌هایی که از ایرانیانی که در گذشته زندان بوده‌اند، شکنجه شده‌اند و بازماندگان و خانواده‌ها به‌خصوص درباره کشتار ۶۷- به ایران نرود و درباره قربانیان شکنجه، قربانیان بازداشت‌های خودسرانه، وضعیت آزادی‌های اجتماعی -آزادی بیان، آزادی مطبوعات و … – تحقیقات بالینی و میدانی و در محل نکند؛ هر چقدر هم که گزارش‌ها بخواهند دقیق باشند، متاسفانه گزارشگر ویژه نتوانسته است ماموریت خود را انجام دهد.»
رئیس افتخاری فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر این باور را درباره گزارشگرهای موضوعی نیز دارد و می‌گوید که متاسفانه راه آنها هم به ایران همچنان بسته است و کارشان ناتمام: «خب الان دو روز است خبر به هر حال مرگ – یا خودکشی بوده یا زیر شکنجه کشتهاند او را – یک مدافع محیط زیست پخش شده و نظیر این در نزدیک به چهار دهه گذشته ده‌ها مورد بوده. مورد خیلی مشخصش که من در آن به عنوان وکیل پسر زهرا کاظمی نقش مستقیم داشتم، پرونده قتل ناشی از شکنجه زهرا کاظمی بود که متهم ردیف اول آن یعنی آقای سعید مرتضوی همچنان در ایران دارد حقوقش را می‌گیرد؛ حالا اگر پست قضایی ندارد یا سمت اداری ندارد، مساله دیگری‌ست.»
کریم لاهیجی اما در پاسخ به این سوال که چگونه می‌شود برای ورود گزارشگر ویژه به ایران فشار مضاعف ایجاد کرد، به زمانه می‌گوید: «این موضوع دیگر موضوع ناشناخته‌ای نیست. می‌دانید که مکانیزم‌های اجرایی، تصمیمات سازمان ملل به غیر از مسایل در ارتباط با به خطر انداختن صلح و امنیت جهانی که به شورای امنیت اجازه اعمال قهر میدهد، در بقیه مسایل قطعنامه‌های مراجع سازمان ملل -چه مجمع عمومی و چه نهادهای حقوق بشر و اینها- بیشتر حالت ارشادی دارد یعنی دعوت می‌کند از آن دولت که وضع حقوق بشر را بهتر بکند و به قطعنامه احترام بگذارد و اگر نگذاشت بعضی وقت‌ها یک نوع ضمانت اجراهای سیاسی هست. مثلا در ارتباط با سرکوب و کشتار پس از انتخابات سال ۸۸ در ایران، می‌دانید که اتحادیه اروپا یک محدودیت‌هایی را برای یک عده از عاملان سرکوب فراهم کرد ولی غیر از این، بسته به این است که مسئولان سیاست خارجی ایران طی هفتهها، ماه‌ها و سال‌های آینده بخواهند چه سیاستی را در ارتباط با سازمان ملل و نهاد حقوق بشر سازمان ملل اتخاذ کنند.»
**********
گفتوگو با دویچه وله:
عاصمه جهانگیر استثنایی در میان گزارشگران حقوق بشر*
عبدالکریم لاهیجی، حقوقدان و رئیس افتخاری فدراسیون بین‌المللی جامعه‌های حقوق بشر، درباره سرنوشت گزارشگری ویژه درباره وضعیت حقوق بشر در ایران به دویچه وله گفت که انتظار می‌رود در پی فوت نابهنگام خانم عاصمه جهانگیر، شورای حقوق بشر سازمان ملل جلسه‌ای ویژه برای انتخاب جانشین گزارشگر ویژه در امور حقوق بشر ایران تشکیل دهد.
آقای لاهیجی درباره جانشین احتمالی برای خانم جهانگیر گفت: «معمولا برای گزارشگری حقوق بشر یا گزارشگرهای موضوعی دیپلمات‌ها هستند که کاندیدا می‌شوند و کمتر مدافعان حقوق بشر یا مدافعان حقوق و آزادی‌های اساسی. و دیپلمات‌ها بیشتر روی روابط و مناسباتشان با دولت‌ها حساسیت نشان می‌دهند تا انجام ماموریت خودشان و برای همین هم فعالیت‌هایشان گاه مورد انتقاد مدافعان حقوق بشر قرار می‌گیرد.»
دکتر لاهیجی عاصمه جهانگیر را از استثناهایی خواند که هم دارای سوابق طولانی مبارزه برای حقوق بشر و آزادی‌های اساسی در کشور خودشان هستند و هم خدمت‌های زیادی در عرصه بین‌المللی چون کمیسیون و شورای حقوق بشر سازمان ملل انجام داده‌‌اند. او از همین رو درگذشت عاصمه جهانگیر را “ضایعه‌ای برای همه مدافعان حقوق بشر” خواند.
جمهوری اسلامی همواره اعلام کرده است که وضعیت ایران به صورتی نیست که ایجاب کند گزارشگری ویژه برای آن تعیین شود. با نظر به موضع جمهوری اسلامی ایران، عبدالکریم لاهیجی درباره مهمترین چالشی که جانشین عاصمه جهانگیر با آن در آینده روبرو خواهد بود، گفت: «هر کس که به جای خانم جهانگیر انتخاب شود اولین چالشش با جمهوری اسلامی این است که جمهوری اسلامی را متقاعد کند که حاضر به همکاری با او باشد. با توجه به اینکه دوره گزارشگری احمد شهید و دو سال گذشته خانم جهانگیر را دیدیم، بعید می‌دانم که گزارشگر ویژه در این رودررویی و چالشی که با جمهوری اسلامی آغاز خواهد کرد بتواند آن را متقاعد به همکاری کند و اگر نتواند همان راه را خواهد رفت که شهید و جهانگیر رفتند یعنی باید خودش از طریق رسانه‌ها و مدارکی که به دست می‌آورد گزارش‌هایش را تهیه کند و در نتیجه تاثیر کارش به آن صورت که باید و شاید نخواهد بود و همان نتیجه‌ای را خواهد گرفت که آقای شهید و خانم جهانگیر گرفتند.»
* این عنوان را جامعه‌ی دفاع از حقوق بشر در ایران از متن گفتوگو انتخاب کرده است.